میزان تولید نمک و روند آن در ایران
تولید نمک آبی در ایران ۶۲۵۶۷۳ تن در سال می‌باشد و نیز تولید نمک سنگی ۱۰۶۱۴۳۱ تن در سال است. کل نمک تولیدی در سالهای مختلف در ایران متفاوت می‌باشد. درسال ۱۳۷۴، کل نمک تولیدی حدود ۷۲۱۱۱۰ تن در سال ۱۳۷۸ حدود ۱۲۶۳۳۹۷ تن بوده است. و در سال ۱۳۷۷ به میزان قابل توجهی افزایش داشت (حدود ۱۵۰۰۰۰۰ تن) و در سال ۱۳۷۸ نسبت به سال قبل سیر نزولی داشته است.
بیشترین مقدار تولید نمک آبی در کشور مربوط به استان خوزستان و کمترین آن مربوط به استان بوشهر می‌باشد. همچنین بیشترین مقدار تولید نمک سنگی در ایران مربوط به استان سمنان می‌باشد.
میانگین تولید نمک در ایران در این دوره(۱۹۹۷ تا ۲۰۰۱) با متوسط نرخ رشد ۳/۳ درصد، ۵/۱۴۲۱ هزار تن بوده که از ۷/۱۳۸۲ هزار تن در سال ۱۹۹۷ به ۳/۱۲۶۳ هزار تن در سال ۱۹۹۹ و ۵/۱۵۳۷ هزار تن در سال ۲۰۰۱ رسیده است.

INPC این کمپانی ظرفیت تولید نمک تبخیری ۵/۰ میلیون تن در سال در بندر امام خمینی، واقع در خلیج فارس، مرز ایران و کویت را دارد. قرار بود که کارخانه‌ای در نزدیکی این منطقه ابتدا جهت تولید ترکیبات شیمیایی جدید توسط کمپانی پتروشیمی ایران و ژاپن ساخته شود که ظرفیت تولید معادل ۵/۲ میلیون تن در سال کلرین و ۳/۰ میلیون تن در سال دی‌کلریداتیلن را داشته باشد اما ساخت این کارخانه تا سال ۱۹۷۹ بخاطر انقلاب اسلامی در ایران متوقف شد و بعد از آن نیز این محل کاملا توسط عراق بمباران شد و پروژه تعطیل گردید. تخمینات دقیق از فرآورده‌های نمک کمپانی INPC دردسترس نمی‌باشد.

شرکت عام معدن ایران General Iranian Mining Co در تهران قرار دارد و ۱۶ نوع ماد معدنی – صنعتی از جمله سنگ نمک تولید می‌کند. درسال ۱۹۹۴، این کمپانی ظرفیت تولید حدود ۸۵۰۰۰ تن در سال داشت. کمپانی باریت ایران حدود ۶۰ هزار تن درسال نمک درقمصر تولید می‌کند. در این محدوده نمک در سطح زمین به شکل هالیت جمع آوری می‌شود.

اداره معادن و ساخت آبهای معدنی درآذربایجان غربی یک کارخانه نمک گیری را در دریاچه ارومیه ادراه می‌ کند که در حدود ۴۰ هزار تن نمک در آن جمع آوری می‌شود. درگذشته تولید به دست آمده از این محل به ترکیه صادر می‌گشته است.

شرکت حفاری و متالورژیکی در ایران یک تولیدکننده کوچک نمک است که ظرفیت تولید ۵۰۰۰ تن نمک در سال را در قمصر دارد. تعدادی معدن نمک نیز درسمنان هم وجود دارد که از ۱۱۵ معدن در این استان، انواع گوناگونی مواد ماننده نمک، سیلیکات، سولفات سدیم که جمعا تولید ۱۰۰ هزار تن بوده استخراج گشته است.

تولید نمک دارای نوسان قابل ملاحظه ای در طول دهه ۱۹۹۰ میلادی بود. در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی تولید نمک در ایران تحت تاثیر جنگ ایران و عراق قرار داشت. در سال های اخیر تولید دارای افت گردید به طوری که از تقریبا MtPy1 به ۵/۰ MtPy رسید.

بزرگترین شرکت تولید کننده نمک در ایران شرکت” شرکت بین المللی پتروشیمی ایران” (INPC) می باشد.

-تولیدکنندگان نمک در ایران
– طرحهای در دست اجرا
-معادن عمده نمک

 پلایا:
درپست‌ترین مناطق بعضی از حوضه‌های ابریز دشتهای مسطحی با مشخصات ویژه تشکیل می‌گردند که اصطلاحا به این مناطق پلایا گفته می‌شود. پلایا عمدتا در مناطق خشک و نسبتا گرم و کم باران قرار گرفته‌اند واغلب توسط رسوبات دریاچه‌ای (تناوب لایه‌های رس، سیلت و نمک) پوشیده شده‌اند.
بطور کلی درفصول پر باران سطح پلایا یا بخشی از آن ممکن است به صورت دریاچه دایم یا فصلی کم عمق پوشیده شده از آب دیده شوند، به عبارت دیگر سطح آب زیرزمینی در مواقع خشک، درعمق کمی (معمولا ۳۰ سانتیمتر تا یک متر از سطح پلایا) قرار گرفته و در مواقع پر باران بر حسب میزان بارندگی، سطح آب زیرزمینی بالا آمده و در نقاط پست‌تر پلایا، تشکیل دریاچه‌های کم عمق را می‌دهند. معمولا درشرایط جوی عادی (کم باران) پلایا از نظر شکل سطحی از حاشیه به مرکز تشکیل شده است از، مخروط افکنه‌های حاشیه، پهنه‌های رسی، زون مرطوب و باتلاقی، پیوسته نمکی و دریاچه‌های فصلی، که این مجموعه تشکیل یک پلایا را می‌دهند. مسائل هیدرولوژیکی، آب و هوا و وضعیت زمین‌شناسی سنگهای اطراف و سنگ کف کنترل کننده شرایط حاکم بر پلایا است، بطوری که عمدتا دو عامل آب زیرزمینی و میزان کانیهای محلول در آن که توسط میزان نزولات جوی کنترل می‌شوند، زوناسیون موجود در پلایا را باعث می‌شوند. دو زون مخروط افکنه وپهنه‌های رسی که حواشی یک پلایا را تشکیل می‌دهند، ناشی از قوامین حاکم بر رسوبگذاری در دشتها است که در آن دانه‌بندی رسوبات از حاشیه به داخل ریزتر می‌شوند که در این دو زون سطح آب زیرزمینی در مناطق دانه‌ای پایین و به تدریج در پهنه‌های رسی به سطح زمین نزدیک شده و در زون مرطوب سطح آب زیرزمین تلاقی می‌نماید که تشکیل زون مرطوب باتلاقی را می‌دهند.
زون پوسته نمکی (عمدتا متشکل از یک لایه کلرور سدیم) درواقع توده شورابه دریاچه‌ای است که به دلیل اشباع بودن از املاح (کلرور سدیم) و تبخیر بالا، به صورت یک لایه سخت نمک در سطح این بخش تشکیل یافته است. آب زیرزمینی درپوسته نمک سطحی به صورت شورابه اشباع در خلل و خرج بین کریستالهای آن قرار گرفته که تشکیل سفره آب زیرزمینی فوقانی در پلایا را داده که به آن شورآبه بین کریستالی اطلاق می‌گردد.
سطح ایستابی شورابه زیرزمینی در پوسته نمکی پلایا در مواقع آب و هوای خشک و عادی معمولا در عمق ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتری سطح پوسته نمک قرار گرفته ولی در مواقع پر باران و شارژ غیر عادی، سطح آب بالا آمده و در بعضی از مناطق پلایا تشکیل دریاچه‌های کم عمق فصلی را می‌دهند.
در پلایا معمولا به دلیل دوره‌های یخچالی علاوه بر پوسته نمک سطحی، چند لایه نمک که به وسیله طبقات گل دریاچه‌ای از یکدیگر جدا می‌شوند در اعماق مختلف دیده می‌شوند که این پدیده باعث شده رسوبات دریاچه‌ای در پلایا عمدتا از دو بخش فوقانی و متشکل از تناوب نمک و گل و بخش تحتانی متشکل از طبقات گل، رس و سیلت تا سنگ کف تشکیل شوند.
نمکهای جامد تا محلول درشورابه پلایاها چه به صورت شورابه سطحی یا شورابه زیرزمینی که ترکیب آنها متاثر از جنس سنگهای سازندهای موجود در کل حوضه آبریز می‌باشند، بر حسب میزان حلالیت و درجه اشباع خود تشکیل زوناسیون ترکیبی را در پلایاها می‌دهند، بطوریکه شورابه زیرزمینی پدیده‌ها که از حاشیه به طرف داخل لب شور تا اشباع تغییر می‌کنند به ترتیب از تیپ کربناته شروع شده و به تدریج تبدیل به شورابه تیپ سولفات کلسیم (تشکیل دهنده پهنه‌های گچ تبخیری سطح حاشیه بعضی از پلایاها)، شورابه تیپ سولفات سدیم (تشکیل دهنده زدن سولفات دو سود حاشیه‌ای)، شورابه تیپ کلرور سدیم (تشکیل دهنده پوسته نمکی) و سرانجام شورابه تیپ کلرور پتاسیم و منیزیم و کلسیم دیده می‌شوند. در شورابه تیپ اخیر به دلیل حلالیت زیاد و عدم اشباع، این ترکیبات به صورت یونهای Ca, mg, Sou, Na و در موارد نادر NO3, Br, I, B در شورابه بین کریستالی درخلل و خرج پوسته نمکی تشکیل می‌شوند. البته ممکن است به دلیل اشباع شورابه از یونهای فوق در بعضی پلایاهای نادر، ترکیبات سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، بر، برم و نیترات به صورت لایه‌های جامد همراه با نمک طعام تشکیل ذخایر معدنی قابل بهره‌برداری را در بین لایه‌های نمکی رسوبات دریاچه‌ای بدهند که عمده ذخایر سولفات دو سود پتاس و برجهان از این تیپ می‌باشند.

بطور کلی شورابه مدل قابل بهره‌برداری از نظر املاح تبخیری به ۳ صورت دیده می‌شوند:

 ۱-شورابه‌های دریاچه‌های آب شور یا اشباع

۲-شورابه‌های بین کریستالی در بین پوسته‌ها یا لایه‌های نمکی دریاچه‌های نمک خشک که ممکن است لایه‌های نمکی دارای شورابه بین کریستالی، به صورت سطحی بوده یا به صورت لایه‌های عمقی در بین رسوبات دریاچه‌ای قرار گرفته باشند.
این نوع شورابه‌ها اغلب اشباع می‌باشند، به علاوه لایه‌های نمکی، خود نیز ممکن است از کانیهای با ارزش املاح تبخیری تشکیل شده باشند که شکل جامد ذخایر املاح تبخیری را تشکیل می‌دهند.

 ۳-سفره‌های آب زیرزمینی شور یا لب شور حاشیه دشتها و پلایاها

امکان وجود این سه تیپ ذخایر شورابه‌ای و لایه‌های نمکی در ایران وجود دارد، نمونه شاخص اول دریاچه ارومیه می‌باشد که از نظر ترکیب شیمیایی و موقعیت شباهت زیادی به (Grate Salt Lake) دارد. شورابه‌های تیپ دوم را در بیش از ۶۰ پلایا (دریاچه‌های نمک خشک) که در سرتاسر ایران گسترش دارند می‌توان دید که نمونه‌های بارز آن دریاچه نمک قم، کویر بزرگ، مرداب گاوخونی و پلایاهای ابرقو می‌باشد. شورابه‌های تیپ سوم درحاشیه‌های کویرهای ایران و بسیاری از مناطق خشک به صورت سفره زیرزمینی آب لب شور گسترش دارند.
نمونه بارز از دو تیپ شورابه اول شامل دریاچه نمک دریوتا و خلیج بخار (تیپ اول) و دریاچه سیرلز (تیپ دوم) در آمریکاکه مورد بهره‌برداری گسترده املاح تبخیری می‌باشند که بررسی این ذخایر نشان می‌دهد که شباهت زیادی با دریاچه ارومیه (تیپ ۱) و اکثر پلایاهای ایران (مشابه Sears Lake یا تیپ دوم) دارد و به دلیل همین شباهت انجام بررسی‌های سیستماتیک جهت آگاهی از ترکیب شیمیایی دریاچه‌های شور ایران به ویژه در اعماق مختلف آن و امکانات بهره‌برداری آنها را ضروری می‌نماید.

 الف – معدن نمک آبی یوتا

معدن نمک آبی یوتا بزرگترین معدن نمک آبی درآمریکا دارای متوسط ۱۰ متر و وسعت آن ۶۲۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد. این نوع دریاچه توسط یک جاده (مانند دریاچه ارومیه) به دو بخش شمال و جنوبی تقسیم یافته که قسمت جنوبی آن به دلیل شارژ آب شیرین از درجه شوری کمتری برخوردار می‌باشد. و قسمت شمال آن دارای درجه شوری بالایی می‌باشد. انواع مختلف کانیهای تبخیری ممکن است از شورابه این دریاچه اتصال استحصال گردد. سرد نمودن ساده شورابه دریاچه تا حدود صفر درجه تولید میرابلیت می‌نماید و تبخیر آن باعث تشکیل عمدتا کانیهای ذیل می‌گردد:

استراکنیت (Astraknite)
بلودیت (Blodite) [Na2SO4MgSO4. 6H2O]
اپسومیت (Bpsemite) [MgSO4.7H2O]

به عبارت دیگر اگر شورابه دریاچه بزرگ نمک را درون یک حوضچه قرار داده و کل شورابه تا حد خشک شدن و تشکیل پوسته نمک در حوضچه، تبخیر شود، مجموعی از کانیهای فوق در آن پوسته نمکی تشکیل می‌گردد. در این حالت جداسازی کانیهای فوث از یکدیگر جهت مصارف صنعتی غیر عملی است. به همین دلیل شرکت (G.S.L) که بزرگترین بهره‌بردار از املاح این دریاچه می‌باشد با احداث یک سیستم بسیار گسترده از حوضچه‌های متعدد تبخیر آب دریاچه را از مناطق پرعیار آن پمپاژ نموده و به این سیستم انتقال داده و با انجام بررسی تبخیر به صورت کریستالیزاسیون مرحله‌ای، تا حدود زیادی کانیهای مختلف را از یکدیگر جدا نموده و مواد اولیه مناسب را جهت مصرف در کارخانه استحصال در این سیستم حوضچه‌های تبخیری تهیه می‌نماید.

 ب – دریاچه سیرلز

دریاچه نمک سیرلز به صورت یک پلایای نمکی خشک است که حدود ۱۰۰ کیلومتر مربع وسعت داشته و در جنوب شرقی ایالت کالیفرنیای آمریکا واقع است. سطح پلایا از پوسته نمکی (Salt-Crust) پوشیده شده که ضخامت متوسط آن ۷ متر است و در اغلب مناطق، این پوسته نمکی به وسیله یک روباره رسی – ماسه‌ای پوشیده شده است.
لایه‌های نمکی اغلب از کربناتها، سولفاتها و کلرورهای سدیم و پتاسیم و مینرال های بر تشکیل یافته‌اند که این لایه‌های نمکی توسط لایه‌های رسی از یکدیگر جدا شده‌اند. دربین کریستالهای نمکی لایه‌های نمک، شورابه‌های غنی از املاح تبخیری به صورت شورابه‌های بین کریستالی قرار گرفته‌اند که همین شورابه‌ها منبع تولید کانیهای املاح تبخیری از این پلایا می‌باشند. ترکیب مینرالوژی در لایه‌های نمک بیشتر هالیت (NaCl) و ترونا (Na2CO3, NaHCO3) می‌باشد.

ج – معدن نمک آبی حوض سلطان
پلایای حوض سلطان به حوضه آبریز قم (Qom Watershed) مربوط است که این حوضه آبریز مجموعا از سه بخش قم، اراک و حوض سلطان تشکیل یافته است. بخش حوض سلطان در شمال قم و در کیلومتر ۳۰ جاده اتوبان قم – تهران واقع است. کل بخش حوض سلطان قبلا توسط یک ابراهه در جنوب شرقی منطقه به طرف بخش قم تخلیه می‌گردیده که باعث به هم پیوستن دو مخروطه افکنه مقابل هم (مخروطه افکنه رود شور و مخروطه افکنه قره‌چای) شده است. سطح پلایا درموقع خشکسالی فاقد شورابه سطحی بوده و شورابه در فاصله ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتری سطح پوسته نمکی به صورت شورابه بین کریستالی در بین قشر پوست نمکی دیده می‌شود. درفصول پر باران سطح پلایا به ویژه در مناطق مرکزی توسط قشری از شورابه سطحی (دریاچه فصلی) به ضخامت حدود چند سانتیمتر تا نیم متر پوشیده می‌شود. دربعضی از مناطق حاشیه‌ای مخروط افکنه‌ها پیشروی بیشتری داشته بطوری که منطقه مرطوب پلایا را فرا گرفته حتی حاشیه پوسته نمکی را نیز قطع می‌نمایند.

یک خط گسل ممتد در رشته کوه‌های جنوب بخش باختری قابل تشخیص است که در جهت شمال غربی جنوب شرقی امتداد داشته و درست در لبه حاشیه باختری مخروطه افکنه قره‌چای محو می‌گردد. وجود اسکارپ شارپ در امتداد گسل بر روی مخروطه افکنه دلیل فعالیت جدید تکتونیکی در امتداد این گسل است. درحاشیه جنوب غربی باسن غربی خط گسل با خط مخروطه افکنه موازی می‌باشد که دریاچه نمک حوض سلطان در آن قرار گرفته است با ارتفاع متوسط ۸۰۶ متر نسبت به سطح دریا نزولات ارتفاعات مجاور را دریافت نموده و به علاوه جریان مازاد نزولات بخش شرقی نیز توسط یک ابراهه به این بخش وارد می‌گردد. پلایای حوض سلطان ازنظر زمین‌شناسی توسط ارتفاعات مربوط به سنگهای ولکانیکی در بخشهای جنوب غربی، غرب و شمال غربی محدود می‌گردند.

اکثر معادن نمک سنگی ایران روباز می‌شوند و روش استخراج به صورت روباز _ پیکانی می‌باشد. (Open-Pit-Mining) فقط ۳ معدن نمک سنگی در ایران وجود دارد که به روش زیرزمینی استخراج می‌شوند. از این سه معدن، دو معدن در استان سمنان و یک معدن در خراسان می‌باشد. روش استخراج این سه معدن روش اتاق پایه (Room-and-Pillar) می‌باشد.

تعداد معادن فعال در سال ۱۳۸۰ برابر ۶۱ بوده است. معادن عمده داخلی تولید کننده نمک آبی بیشتر در استان‌های اصفهان، قم، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، بوشهر، خوزستان، خراسان، سمنان و فارس می‌باشند. از جمله معادن عمده تولید نمک آبی در کشور عبارتند از : معدن نمک آبی دریاچه مهارلو در استان فارس، بندر امام در خوزستان، خارا در اصفهان، معادن نمک سنگی در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، بوشهر، تهران، خراسان، خوزستان، زنجان، سمنان، فارس، قزوین، قم، کرمان، هرمزگان و یزد وجود دارد. از جمله معادن عمده تولید نمک سنگی در کشور می‌توان به معادن کوهدشت کهن، راهراهک و میلاد در سمنان اشاره کرد.

معادن نمک آبی
معادن عمده داخلی تولیدکننده نمک آبی بیشتر در استانهای اصفهان، قم، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، بوشهر، خوزستان، خراسان، سمنان و فارس می‌باشند. البته معادن نمک آبی به صورت محدود در استانهای یزد، قزوین، لرستان، کهکیلویه و بویراحمد، ایلام و کردستان وجود دارد.